Πριν λίγο καιρό ένας φίλος μου έστειλε μια αναδημοσίευση από το περιοδικό «Science for the people» (=Επιστήμη για το λαό), που ξαναβγήκε σε κυκλοφορία μετά από μεγάλη χρονική διακοπή, ένα άρθρο του εξελικτικού γενετιστή Ρίτσαρντ Λεβόντιν (Richard Lewontin), καθηγητή στο Χάρβαρντ, ενός πραγματικά μεγάλου επιστήμονα, και το οποίο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Jacobin με αφορμή τη μεγάλη διαδήλωση για την επιστήμη που οργανώθηκε στις ΗΠΑ, τον Απρίλιο. Η διαδήλωση πραγματοποιήθηκε στις 22/4/2017 σε 600 πόλεις των ΗΠΑ.
Επειδή εδώ συχνά ακούγεται η φράση: Δεν είναι στα γονίδια μου! (με αναφορά σε προσωπικό, κοινωνικό χαρακτηριστικό) ή το DNA των Ελλήνων …και η επιστημονική μου πλευρά αναστατώνεται, θα ήθελα να αποδώσω ελληνικά το μεγαλύτερο μέρος του άρθρου με μια μικρή εισαγωγή.
Η γενετική που ερμηνεύεται ως ένας ανεξάρτητος μηχανισμός γονιδίων σε μια σειρά, που είναι υπεύθυνα για τα χαρακτηριστικά μας, στη χρήση της είναι μια άκρως πολιτική επιστήμη. Συχνά και σε κύματα εμφανίζονται ρατσιστικές απόψεις ή απόψεις ευγονικής που επενδύονται με ένα επιστημονικό μανδύα ανεξάρτητο και ανεξέλεγκτο: τι να κάνουμε είναι τα γονίδια μας… Μην ξεχνάμε ότι το κίνημα υπέρ της ευγονικής κυριάρχησε και στις ΗΠΑ τη δεκαετία του ’30 και εφαρμόστηκε στους τότε μετανάστες από τη Βόρεια Ευρώπη, δηλαδή δεν ήταν μόνο μέρος του αφηγήματος των ναζιστών.
O Ρίτσαρντ Λεβόντιν είναι ένας από τους αφοσιωμένους και με πάθος επιστήμονες, που εναντιώθηκε στην αναγωγική και απλοποιημένη ερμηνεία της γενετικής, κυρίως όταν βγαίνουν πολιτικό – κοινωνικά συμπεράσματα.
Δεν υπάρχει τίποτα το φυσικό ή ενδογενές με την ανισότητα, αλλά υπάρχει μια μακρά ιστορία ψευδο-επιστήμης που θα σας πει ότι υπάρχει. Ενώ οι οργανωτές ετοιμάζουν τη διαδήλωση για την επιστήμη, κάποιοι ακτιβιστές ετοιμάζονται για μεγάλες μάχες, εμπνεόμενοι από μια προηγούμενη γενιά αντικαπιταλιστών επιστημόνων και μηχανικών. Την περίοδο της δεκαετίας του ’70 – ’80, οι συνδρομητές του περιοδικού «Science for the people» δημιούργησαν μια οργάνωση με την ίδια ονομασία, με τη δέσμευση να χρησιμοποιήσουν την επιστήμη ενάντια στη καταπίεση και την κρατική βία. Η πιο γνωστή διαμάχη της οργάνωσης ήταν ενάντια στην ευγονική που ξανα-αναβίωσε τη δεκαετία του ’70 με την ονομασία κοινωνιοβιολογία.
Σήμερα αναδιαμορφώθηκε η οργάνωση Science for the people και χτίζει ένα αριστερό κίνημα για την υπεράσπιση της επιστήμης. Εδώ αναδημοσιεύουμε το άρθρο του Ρίτσαρντ Λεβοντίν, τη συνεισφορά του στο πρώτο τεύχος του τότε αλλά και στο πρώτο τεύχος της επανέκδοσης του περιοδικού.
Ο αγώνας ανάμεσα σε αυτούς που έχουν κοινωνική δύναμη και αυτούς που δεν έχουν, ανάμεσα σε ελεύθερους και σκλάβους, με άλλα λόγια καταπιεστές και καταπιεζόμενους, είναι ένας πόλεμος που δίνεται με πολλά είδη όπλων. Μεγαλύτερη σημασία έχουν οι ιδέες, τα όπλα σε μια ιδεολογική μάχη στην οποία μια τάξη παλεύει για να διατηρήσει τα κεκτημένα της, προσπαθεί να επιχειρηματολογήσει υπέρ της θέσης της ηθικά και ορθολογικά, ενώ από την άλλη πλευρά είναι αυτοί που παλεύουν για να αλλάξουν την κοινωνική κυριαρχία, οι οποίοι παράγουν τη δική τους επιχειρηματολογία για να υπερασπιστούν την ιδεολογία τους.
Η αστική επανάσταση χρειαζόταν μια ιδεολογία που να δικαιολογεί την επίθεση στην προηγούμενη κατάσταση αλλά και ένα ηθικό και ιδεολογικό υπόβαθρο για τη νέα κατάσταση. Η ιδεολογία αυτή ήταν η ιδεολογία της ελευθερίας, της ατομικότητας της εργασίας και της ισότητας σε αντίθεση με τη θεία χάρη και τα αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα που ίσχυαν πριν την αστική επανάσταση. Οι Pane, Jefferson, Diderot και οι Εγκυκλοπαιδικοί ήταν οι ιδεολόγοι της επανάστασης και ένα θέμα τονίζεται στα γραφτά τους: Η παλιά τάξη πραγμάτων χαρακτηριζόταν από τεχνητές ιεραρχίες και τεχνητά εμπόδια στην ανθρώπινη επιθυμία και φιλοδοξία και αυτά τα τεχνητά εμπόδια πρέπει να καταστραφούν, έτσι ώστε κάθε άτομο να βρίσκει τη φυσική του θέση στην κοινωνία , σύμφωνα με τις επιθυμίες και ικανότητες του.
Αυτή είναι η απαρχή της ιδέας «της κοινωνίας των ίσων ευκαιριών» που υποθετικά ζούμε. Και όμως η αστική επανάσταση που κατέστρεψε τα τεχνητά εμπόδια φαίνεται να μην έχει καταφέρει να διανείμει την ανισότητα καλύτερα. Υπάρχουν ακόμα πλούσιοι και φτωχοί, δυνατοί και αδύναμοι και εντός των εθνών αλλά και ανάμεσα τους.
Η «φυσική ανισότητα»
Πώς εξηγείται αυτή η κατάσταση; Μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι ανισότητες είναι δομικές, ότι οι κοινωνίες που δημιουργήθηκαν ως αποτέλεσμα της αστικής επανάστασης έχουν δομικό στοιχείο την ανισότητα, επιπλέον εξαρτώνται από αυτή την ανισότητα για να μπορούν να λειτουργήσουν. Αλλά αν πάρουμε αυτή την υπόθεση στα σοβαρά, τότε μπορεί να γεννηθεί ακόμα μια επανάσταση. Η εναλλακτική είναι να υποθέσουμε ότι οι ανισότητες είναι δομικά στοιχεία των ατόμων, αντί να υποθέσουμε ότι είναι δομικά στοιχεία των κοινωνικών σχέσεων. Αυτό είναι το επιχείρημα, δηλαδή ότι η κοινωνία μας δημιούργησε όση ισότητα είναι ανθρωπίνως δυνατή και ότι οι εναπομείνασες διαφορές στην κοινωνική θέση και στον πλούτο και την εξουσία είναι αναπόφευκτα στοιχεία των φυσικών ανισοτήτων στις ανθρώπινες δυνατότητες.
Το παραπάνω επιχείρημα, έχει ενταχθεί από τα πρώτα στάδια στην αστική ιδεολογία, που παραμένει κυρίαρχη ιδεολογία στις σημερινές κοινωνίες των αγορών. Αυτή η άποψη δεν είναι κίνδυνος για την κυρίαρχη τάξη πραγμάτων, αντίθετα την υπερασπίζεται με το να δηλώνει σε αυτούς που δεν έχουν καμία εξουσία ότι η κατάσταση τους είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα των δικών τους ενδογενών ελαττωμάτων, για αυτό τίποτε δεν μπορεί να γίνει για αυτό.
Ο Richard Hernstein, ένας ψυχολόγος που ήταν τότε ένας από τους κυρίαρχους ιδεολόγους της «φυσικής ανισότητας» δηλώνει: Οι προνομιακές τάξεις του παρελθόντος φαίνεται να μην ήταν βιολογικά πολύ ανώτερες των κατωτέρων για αυτό φαίνεται ότι η αστική επανάσταση είχε την δυνατότητα να επιτύχει. Με το να φύγουν από τη μέση τα τεχνητά εμπόδια ανάμεσα στις τάξεις, η κοινωνία ενθάρρυνε τη δημιουργία βιολογικών εμποδίων. «Όταν τα άτομα καταλάβουν τη φυσική τους θέση στην κοινωνία, τότε οι ανώτερες τάξεις θα καταλάβουν εξ ορισμού περισσότερο χώρο από τις κατώτερες».
Εδώ όλος ο σχεδιασμός έχει αναπτυχθεί. Η αστική επανάσταση πέτυχε γιατί έσπασε τα τεχνητά εμπόδια και οι ανισότητες που παραμένουν δεν μπορούν να εξαφανιστούν από μια νέα επανάσταση, γιατί οι εγκατεστημένες διαφορές είναι βιολογικές και δεν μπορούν να αποσβηστούν ούτε να ξεριζωθούν.
Η «εγγενής αξία»
Δεν μας λένε ακριβώς πια βιολογική αρχή εγγυάται ότι οι βιολογικά «κατώτεροι» δεν μπορούν να πάρουν την εξουσία από τους βιολογικά «ανώτερους», αλλά τα εννοιολογικά και πραγματικά λάθη αυτής της σύλληψης δεν έχουν και πολύ σημασία, το ιδεολόγημα έτσι και αλλιώς εφαρμόζεται. Προσπαθούν δηλαδή να μας πείσουν ότι μπορεί να μη ζούμε στο καλύτερο ιδεατό κόσμο αλλά ζούμε στον καλύτερο δυνατό.
Ο αμερικάνος κοινωνιολόγος L.G.Ward ισχυρίζεται στο «Pure Sociology»: Η καθολική εκπαίδευση έχει στόχο να αφαιρέσει όλη την τεχνητή ανισότητα και να αφήσει τις φυσικές ανισότητες να βρουν το πραγματικό τους επίπεδο.
Οι απόψεις του Ward αντηχούν και τις απόψεις του A.R.Jensen, που 60 χρόνια μετά ισχυρίζεται: Έχουμε ένα γεγονός, ο διαχωρισμός των ατόμων σε επαγγέλματα, απλά δεν είναι δίκαιος με την απόλυτη έννοια. Το καλύτερο που μπορούμε να ελπίζουμε είναι ότι η ισότητα των ευκαιριών θα λειτουργεί σαν βάση για τη φυσική διαδικασία ξεκαθαρίσματος ανάμεσα στα άτομα.
Η ιδεολογία λοιπόν της σύγχρονης ανταγωνιστικής κοινωνίας των αγορών δεν αφορά την ισότητα αλλά μια διαδικασία φυσικού ξεκαθαρίσματος, η οποία στηρίζεται και στην καθολική εκπαίδευση στην οποία «η εγγενής αξία» θα είναι το κριτήριο και πηγή της επιτυχίας.
Η έννοια ότι οι κοινωνικές ρυθμίσεις είναι εκδηλώσεις της εσωτερικής ή εγγενούς φύσης των ανθρωπίνων όντων, άρα δεν επιδέχονται αλλαγών, είναι αυτό που ονομάστηκε βιολογικός ντετερμινισμός. Ο βαθμός της ακαμψίας αυτού του ντετερμινισμού ποικίλει ανάλογα με τις διάφορες μορφές του συστήματος, από την έννοια ότι οι βιολογικοί παράγοντες στη πραγματικότητα καθορίζουν εντελώς τη φύση κάθε ατόμου μέχρι την πιο ευέλικτη ιδέα ότι η βιολογική φύση καθορίζει μόνο τάσεις, φυσικές καταστάσεις τις οποίες το άτομο εγκυμονεί για να εκδηλωθούν στη φυσιολογική πορεία των καταστάσεων της ζωής του.
Οι δύο όψεις του «βιολογικού ντετερμινισμού»
Ο βιολογικός ντετερμινισμός έχει δύο συμπληρωματικές όψεις: και οι δύο είναι απαραίτητες για να συμπληρωθεί η εικόνα. Πρώτα, είναι οι διαφορές που φαίνονται στις ικανότητες και στη δύναμη εξουσίας (power) ανάμεσα σε άτομα, τάξεις, φύλα, φυλές και έθνη και είναι αποτέλεσμα, σε μεγάλο βαθμό, ενδογενών βιολογικών ιδιοτήτων των ατόμων. Μερικοί από μας μπορούν να ζωγραφίζουν πίνακες, άλλοι μπορούν να βάφουν μόνο σπίτια, κάποιοι μπορεί να είναι γιατροί, αλλά άλλοι μπορούν να είναι μόνο κουρείς.
Αλλά αυτά τα γεγονότα από μόνα τους, αν ήταν αληθινά δεν θα ήταν αναγκαστικά το αποτέλεσμα μιας κοινωνίας με ανισότητες. Στο κάτω – κάτω, διαφορές σε ανεπάρκειες, είτε είναι ενδογενείς είτε δεν είναι, δεν σημαίνει διαφορές στην κοινωνική θέση, πλούτο και εξουσία. Μπορούμε να χτίσουμε μια κοινωνία όπου οι ζωγράφοι και μπογιατζήδες, οι κουρείς και οι γιατροί να απολαμβάνουν ισότιμα υλικά αγαθά και ψυχική επιβράβευση.
Σαν νομιμοποιημένο επιχείρημα για τη σημερινή κατάσταση του κόσμου, ο βιολογικός ντετερμινισμός χρειάζεται και δεύτερη όψη: την πίστη στην ανθρώπινη φύση. Επιπρόσθετα στις βιολογικές διαφορές ανάμεσα σε άτομα και ομάδες, υποτίθεται ότι υπάρχουν και βιολογικές «τάσεις» που τις μοιράζονται όλα τα ανθρώπινα όντα και οι κοινωνίες τους και ότι αυτές οι τάσεις έχουν αποτέλεσμα την ιεραρχική οργάνωση των κοινωνιών στις οποίες τα άτομα «ανταγωνίζονται αναμεταξύ τους για τις περιορισμένες πηγές που είναι κατανεμημένες στους περιορισμένους πόρους που διατίθενται στο τομέα των ρόλων τους. Οι καλύτεροι και πιο επιχειρηματικοί ρόλοι των φορέων συνήθως κερδίζουν δυσανάλογο μερίδιο της επιβράβευσης, ενώ οι λιγότερο επιτυχημένοι μετατοπίζονται σε άλλες λιγότερο επιθυμητές θέσεις».
Ο ισχυρισμός ότι η ανθρώπινη φύση εγγυάται ότι οι βιολογικές διαφορές ανάμεσα στα άτομα και ομάδες ατόμων θα μεταφραστεί σε διαφορές κοινωνικής θέσης, πλούτο και εξουσία είναι η άλλη πλευρά του βιολογικού ντετερμινισμού, σαν μια συνολική ιδεολογία που αντιπροσωπεύει τη φάση ενοποίησης της αστικής επανάστασης. Για να δικαιολογήσει τον αρχικό ισχυρισμό για εξουσία, η νέα μεσαία τάξη έπρεπε να ζητήσει μια κοινωνία όπου η «εγγενής αξία» μπορούσε να ανταμειφθεί. Για να κρατήσουν τις θέσεις τους στην εξουσία, ισχυρίζονται ότι άπαξ και η εγγενής αξία ελευθερωθεί για να εκδηλωθεί, πρέπει να ανταμείβεται. Είναι όλα φυσικά και αναπόφευκτα, γιατί να μαχόμαστε λοιπόν;
Οι «κληρονομικές διαφορές»
Λείπει όμως ένα στοιχείο για να ολοκληρωθεί η ιδεολογία και να φτάσει στην τελειότητα, σαν ένα όπλο στην κοινωνική διαμάχη. Παρατηρείται ότι, ακόμα και σε μια δημοκρατική κοινωνία, οι κοινωνικές επιβραβεύσεις σε μια γενιά δεν αναδιανέμονται στην επόμενη. Τα παιδιά των ιδιοκτητών πετρελαιοπαραγωγών τείνουν να γίνουν τραπεζίτες και τα παιδιά των εργαζομένων σε πετρελαϊκές επιχειρήσεις τείνουν να χρωστάνε στις τράπεζες. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι οι γονείς κληρονομούν στα παιδιά τους την κοινωνική τους δύναμη παρακάμπτοντας έτσι την τέλεια διαδικασία αναδιανομής που βασίζεται στην εγγενή αξία; Μετά βίας. Πρέπει οι βιολογικές δυνατότητες που έχουν ανταμειφθεί να περνάνε βιολογικά από τους γονείς στα παιδιά.
Ετσι έχουμε την τέλεια εξίσωση όπου οι βιολογικές διαφορές ισούνται με τις κληρονομικές διαφορές και επιβεβαιώνουν τη νομιμότητα της μεταφοράς κοινωνικής θέσης από γενιά σε γενιά. Η εξίσωση αυτή δεν είναι στην πραγματικότητα απαραίτητη, διότι έμφυτες διαφορές μπορεί να εκδηλωθούν από ατυχήματα στη διάρκεια της ανάπτυξης. Υπάρχει λαϊκή εκτίμηση ότι φυσικές και ψυχικές διαθέσεις των παιδιών, μπορεί να έχουν επηρεαστεί από την μητέρα τους στη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Δεν είναι σίγουρο πότε η εξίσωση της βιολογίας με την κληρονομία έγινε κοινή αντίληψη, αλλά σίγουρα διαπερνά τη σύγχρονη αντίληψη για τη γενετική.
Η λογοτεχνία του 19ου βρίθει μυθιστορημάτων όπου η ανθρώπινη συμπεριφορά κληρονομείται. Ο Emil Zola, στις κλασικές νουβέλες του του κύκλου Les Rougon-Macquart που περιλαμβάνονται περισσότερα από τα μισά μυθιστορήματά του, θέλοντας να αναλύσει με διεισδυτική κριτική ματιά τις πτυχές της τότε γαλλικής κοινωνίας με άτομα της ίδιας οικογένειας και τους απογόνους τους, δίνει κλασικά παραδείγματα της άποψης αυτής. Το ίδιο ισχύει με την αγγλική λογοτεχνία που επιδεικνύει τον κανόνα nature over nurture (= η φύση υπερισχύει της ανατροφής) με το γνωστό μυθιστόρημα «Όλιβερ Τουίστ». Ο George Eliot έγραψε το «Daniel Deronda», όπου υπεισέρχεται και η κατηγορία της φυλής, αφού ο νεαρός ανατράφηκε με αγγλικό τρόπο αλλά ανακαλύπτει ότι είναι Εβραίος.
Οι παρερμηνείες της αυθεντίας
Η επαν-ανακάλυψη του Mendel (τσέχος μοναχός που καλλιεργώντας μπιζέλια ανακάλυψε στοιχεία γενετικής κληρονομίας αρκετά χρόνια πριν) έδωσε επιχειρήματα στην επιστημονική μηχανή της αντικειμενικότητας, για να υποστηρίξουν οι υπέρμαχοι της κληρονομικότητας την κληρονομικότητα των ανωτέρων εγγενών στοιχείων. Έτσι ο E.L.Thorndike, που ο Jensen χαρακτηρίζει ίσως ως τον μεγαλύτερο ψυχολόγο των ΗΠΑ και πρωτοπόρο σε μελέτες δίδυμων και της κληρονομικότητας της ευφυΐας, έγραψε ένα επιστημονικό άρθρο που αφορά δίδυμους. Γράφει: «ο πραγματικός αγώνας για την ζωή δεν αφορά το να προχωρήσουμε μπροστά αλλά το να ξεπεράσουμε κάποιον και ο κύριος καθοριστικός παράγοντας είναι η κληρονομικότητα».
Ο Thorndike φαίνεται να είναι όχι μόνο ο μεγαλύτερος ψυχολόγος της Αμερικής αλλά και ο μεγαλύτερος γενετιστής, στατιστικολόγος, διαβάζει και την κρυστάλλινη μπάλα της ζωής καλύτερα από άλλους. Δυστυχώς δεν είναι εξαίρεση πολλοί από τους ονομαστούς ακαδημαϊκούς της Αμερικής στην ψυχολογία, κοινωνιολογία, βιολογία που επιβεβαίωσαν επανειλημμένα ως γεγονότα πράγματα που γνωρίζουν ότι δεν είναι αληθινά. Έχουν χρησιμοποιήσει την αυθεντία τους για να παραπληροφορήσουν, μερικές φορές επίτηδες, παρερμηνεύοντας βιολογικές έννοιες και παρατηρήσεις για να υπηρετήσουν την ιδεολογία με την οποία έχουν εμμονή.
Ο Richard Lewontin είναι αμερικάνος εξελικτικός βιολόγος, γενετιστής, ακαδημαϊκός και κοινωνικός σχολιαστής. Ηγέτης στην ανάπτυξη της μαθηματικής βάσης της γενετικής πληθυσμών και στην εξελικτική θεωρία. Έχει γράψει πολλά βιβλία για την επιστήμη και την πολιτική. Είναι συν-συγγραφέας του βιβλίου «Δεν είναι στα γονίδια μας: Βιολογία, ιδεολογία και η ανθρώπινη φύση».
Μετάφραση – επιμέλεια – εισαγωγή: Ελέγκω Μανουσάκη, βιολόγος
Πηγή: Η Εποχή
