«Η κοινωνία μας βιώνει μια συγκεχυμένη επιθυμία για απαρτχάιντ» | Ασίλε Μπέμπε, Καμερουνέζος ιστορικός και πολιτικός φιλόσοφος
«Emancipate yourselves from mental slavery
None but ourselves can free our minds» | Μπομπ Μάρλεϊ, «Redemption song»
Το να είσαι λευκός είναι μια κοινωνική κατασκευή και όχι ένα χρώμα. Αυτό προσπαθεί να καταδείξει ο πρώην διεθνής ποδοσφαιριστής και νυν πολυγραφότατος συγγραφέας και διδάκτορας ανθρωπιστικών σπουδών στα δοκίμια αυτού του βιβλίου. Ο Τυράμ αναλύει (και αποδομεί) τους τρόπους με τους οποίους επιβλήθηκε η λευκή κυριαρχία από την περίοδο της αποικιοκρατίας στη μετααποικιακή συνθήκη. Η λευκή σκέψη βασίζεται πρώτα και κύρια σε ένα συγκεκριμένο όραμα της ιστορίας που γράφτηκε από λευκούς και προνομιούχους Ευρωπαίους. Αυτή η ιστορία βασίζεται σε «μύθους που κατασκευάζει η ίδια δίνοντας στον εαυτό της έναν πλεονεκτικό ρόλο κάθε φορά».
Η διαγραφή της ιστορίας των μη λευκών αποτελεί εργαλείο πολιτικής κυριαρχίας. Έτσι, τα σχολικά εγχειρίδια εξακολουθούν να μιλούν σήμερα για την «ανακάλυψη της Αμερικής», καθιστώντας αόρατη την προϋπάρχουσα ύπαρξη ανθρώπινων πληθυσμών και πολιτισμών σε αυτήν την ήπειρο. Η κατασκευή του παρελθόντος ήταν ένα συμβολικό και πνευματικό όπλο συμπληρωματικό των ισπανικών στρατιωτικών κατακτήσεων στην Αμερική.
Η Γαλλία έχει επιλεκτική μνήμη όσον αφορά τη συζήτηση για το παρελθόν. Αυτή η προκατειλημμένη άποψη για την ιστορία αποτελεί το θεμέλιο μιας λευκής σκέψης που διαπερνά τα σχολικά προγράμματα σπουδών, τον δημόσιο και πολιτικό διάλογο, καθώς και την τρέχουσα πολιτιστική ζωή. Η λευκή σκέψη λειτουργεί ως πολιτιστικός ιμπεριαλισμός που τείνει να σβήσει ή να υποτιμήσει τους τρόπους ζωής των πολιτισμών που προηγήθηκαν: θρησκείες, γλώσσες, έθιμα, καλλιτεχνία, κ.λπ. Επομένως, η λευκή σκέψη δεν αναγνωρίζει τους ασιατικούς, νοτιοαμερικανικούς ή αφρικανικούς πολιτισμούς ως το θεμέλιο του «αυτό που είμαστε». Ορίζει τον εαυτό της ως το πρότυπο στο οποίο μπορούν να αναφερθούν τα πάντα.
Ωστόσο, ένας πολυπολιτισμικός κόσμος θα πρέπει να καταργήσει τις ιεραρχίες μεταξύ των ανθρώπων και των ανθρώπινων πολιτισμών. Είναι απαραίτητο, για παράδειγμα, να «αποδυτικοποιηθούν» τα ανθρώπινα δικαιώματα. Για την ιστορικό Βαλερί Ζιμπέρ (που παρατίθεται από τον Τυράμ), «είναι σημαντικό να αναδείξουμε ότι οι φιλοσοφικές ή θρησκευτικές παραδόσεις των μη δυτικών και μη χριστιανικών πολιτισμών δίνουν επίσης έμφαση στην αξιοπρέπεια του ανθρώπου, η οποία μπορεί να γίνει κοινό κτήμα όλων».
Ποια ανθρώπινη φυλή;
«Είναι δυνατόν να είσαι άνθρωπος πριν γίνεις λευκός;» ρωτάει ο Τυράμ, ο οποίος συνεχίζει: «Έχω την εντύπωση ότι, αντίθετα, στο συλλογικό ασυνείδητο των λευκών επιμένει η ιδέα ότι η θετικότητα της λευκής ταυτότητας πρέπει να υπερασπίζεται πάση θυσία».
Αυτή η ηγεμονία της λευκής σκέψης έχει ως αποτέλεσμα τη διαιώνιση των ρατσιστικών αναπαραστάσεων. Η άρνηση της ύπαρξης της λευκής σκέψης σημαίνει ότι καθίσταται αόρατος ο ρατσισμός που διαιωνίζεται και το προνόμιο των λευκών είναι αυτό της μη υποβολής σε ρατσισμό. Ωστόσο, υπάρχει ήδη ένας πολύ ισχυρός κοινωνικός ανταγωνισμός μεταξύ των λευκών. Ο ρατσισμός έχει ως αποτέλεσμα την ευνοϊκή μεταχείριση των λευκών σε αυτόν τον σκληρό μεταξύ τους κοινωνικό πόλεμο για τη μοιρασιά θέσεων και προνομίων.
Ο Τυράμ επικαλείται τον Ετιέν Μπαλιμπάρ που χρησιμοποίησε τον όρο «ρατσισμός χωρίς φυλές», εννοώντας την κατασκευή και τη νομιμοποίηση συμπεριφορών διακρίσεων σε μια κοινωνία όπου όλοι θα έπρεπε να γνωρίζουν εδώ και καιρό ότι η έννοια της ανθρώπινης φυλής δεν έχει νόημα σε επιστημονικό πεδίο.
Η υπέρβαση της λευκής σκέψης αποτελεί έναν ορίζοντα χειραφέτησης για όλους. Ο Τυράμ μας υπενθυμίζει τα λόγια του μεγάλου θεωρητικού των αντιαποικιακών κινημάτων Εμέ Σεζέρ: «Ο αποικισμός απανθρωποποιεί τον άνθρωπο, ακόμη και τον πιο πολιτισμένο· η αποικιακή δράση, η αποικιακή επιχείρηση, η αποικιακή κατάκτηση, που βασίζεται στην περιφρόνηση για τον ιθαγενή άνθρωπο και δικαιολογείται από αυτήν την περιφρόνηση, αναπόφευκτα τείνει να τροποποιήσει αυτόν που την αναλαμβάνει· ο αποικιοκράτης, ο οποίος, για να έχει καλή συνείδηση, συνηθίζει να βλέπει τον άλλον ως θηρίο, εκπαιδεύεται να τον αντιμετωπίζει ως θηρίο, τείνει αντικειμενικά να μεταμορφώνεται σε θηρίο». («Discourse on Colonialism», 1950).
Ανθρωπότητα και φύση
Ανατρέχοντας στον Φραντς Φανόν και στο εμβληματικό έργο του «Μαύρο δέρμα, λευκές μάσκες», ο Τυράμ προτείνει να απελευθερωθούμε από όλες τις μάσκες που μας έχουν φορεθεί –του μαύρου και του λευκού, του άνδρα και της γυναίκας– για να γίνουμε άνθρωποι. Για τους λευκούς, αυτό σημαίνει να χειραφετηθούμε από την λευκή μας προκατάληψη για να συμμετάσχουμε σε νέες αλληλεγγύες δράσεις. Αυτός ο αγώνας ξεκινά με την αυτοεκπαίδευση, την παρατήρηση των μηχανισμών της λευκής κυριαρχίας, πώς έχουν τεθεί σε εφαρμογή με την πάροδο του χρόνου και τον εντοπισμό των απόηχών τους. Περιλαμβάνει το να ακούμε και να υποστηρίζουμε τους μη λευκούς ανθρώπους όταν καταγγέλλουν τις διακρίσεις που υφίστανται. Ως λευκοί, να καλούμε άλλους λευκούς να αναλάβουν την ευθύνη, όχι μόνο για τις δικές μας πράξεις, αλλά και για την αδράνειά μας που επιτρέπει την επιμονή τοξικών συμπεριφορών. Σημαίνει επίσης να γνωρίζουμε περισσότερα για την ιστορία της χώρας μας και να αναγνωρίζουμε τις εκμεταλλευτικές σχέσεις που επιμένουν μεταξύ των μεγάλων περιοχών του κόσμου. Το να γίνουμε άνθρωποι, καταλήγει ο Τυράμ, σημαίνει επίσης να αμφισβητούμε τη σχέση μεταξύ του ανθρώπου και των υπόλοιπων ζωντανών οργανισμών: να σπάσουμε την ιδέα ότι η ανθρωπότητα είναι εξωτερική προς τη φύση και ότι μπορεί να την εκμεταλλευτεί χωρίς όρια.
Σύνθετα ζητήματα με εύληπτο τροπο
Μεγάλος μέρος του βιβλίου αφορά τις έμφυλες σχέσεις. Όπως επισημαίνει ο Τυράμ, η έμφυλη καταπίεση και η σεξουαλική βία ήταν πάντα αλληλένδετες με την αποικιακή κυριαρχία, αποτέλεσαν βασικότατα μέσα επιβολής της λευκής υπεροχής. Γράφει: «Οι θέσεις είναι καθορισμένες. Οι άντρες μαθαίνουν από γεννησιμιού τους να εξουσιάζουν τις γυναίκες, όπως οι λευκοί να εξουσιάζουν τους μη λευκούς».
Χωρίς να το αναφέρει ρητά, η λευκή σκέψη που απεικονίζει ο Τυράμ είναι ο κυρίαρχος τρόπος σκέψης της γαλλικής ελίτ, η οποία έχει προνομιακή πρόσβαση στην καλλιτεχνική, μιντιακή και πολιτική έκφραση. Είναι μια σκέψη μισαλλοδοξίας που υποτιμά οτιδήποτε δεν ταιριάζει στον κανόνα της, έναν κανόνα που ορίζεται από εκείνους που τον παράγουν και οι οποίοι είναι κυρίως λευκοί, άνδρες, ετεροφυλόφιλοι, cis, αστοί.
«Η λευκή σκέψη» είναι ένα βιβλίο που μολονότι πραγματεύεται σύνθετα ζητήματα, διαβάζεται εύκολα. Προσφέρει μια σύνθεση των διαφόρων μελετών για τη λευκή σκέψη, τα κίνητρά της και τις επιπτώσεις της. Γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ κοινωνικής δικαιοσύνης και κλιματικής μέριμνας, μεταξύ αντιρατσιστικών, φεμινιστικών και οικολογικών αγώνων. Ο πλούτος των αναφορών του εμπνέει περαιτέρω εξερεύνηση και ως εκ τούτου αποτελεί ένα πολύ καλό σημείο εκκίνησης για όποιον επιθυμεί να συμμετάσχει στην αποαποικιοποίηση της ιστορίας και της φαντασίας μας.
Θανάσης Μήνας
Η ΕΠΟΧΗ
